DĘBICA

Autor: Ryszard Pajura
Dębica
Fot. Dariusz Tyrpin

Stolica powiatu, najbardziej na zachód wysuniętej części województwa podkarpackiego.

Siedziba Sądu Rejonowego, Prokuratury Rejonowej oraz instytucji państwowych o zasięgu powiatowym, m.in. Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, Urzędu Skarbowego i Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej. Siedziba dekanatów: Dębica-Wschód i Dębica-Zachód. Znajduje się tu fabryka Firmy Oponiarskiej Dębica oraz siedziba takich firm, jak m.in.: Tikkurila Polska, Mateo, Darco, De-Ma, Igloocar. Funkcjonuje Zakład Karny.

.

Informacje ogólne

Ludność – obecnie (wrzesień 2023) w Dębicy mieszka 42.341 osób, w tym 20.248 mężczyzn i 22.093 kobiety.

Powierzchnia – 34,14 km kw. (4,34% powierzchni powiatu). Miasto położone jest na terenie:

  • Kotliny Sandomierskiej: część północna, tzw. Zatorze położona jest w Dolinie Wisłoki, część środkowa centrum i tereny na północ od obwodnicy to Rynna Podkarpacka;
  • Pogórza Karpackiego: część południowa to tereny Pogórza Strzyżowskiego.

Miasto podzielone jest na 11 osiedli: Centrum, Krakowska-Północ, Krakowska-Południe, Słoneczne, Rzeszowska, Świętosława, Pana Tadeusza, Kawęczyn, Mickiewicza, Kępa-Wolica, Gawrzyłowa. Stanowią jednostki pomocnicze miasta, ale od ponad dekady nie wszędzie udaje się powołać rady osiedlowe, stąd ich działalność jest ograniczona do nielicznych osiedli.

.

Nazwa miasta

Jak pisał Leopold Harla, pochodzenie nazwy miasta od dębów, które kiedyś rosły licznie w tej okolicy, jest pewne.1

W dawnych czasach, a konkretnie do roku 1912, nazwę miasta pisano inaczej. Najczęściej jako Dembica, ale jak dodaje Marian Morawczyński, w źródłach znaleźć można też Dambichę (1293), Dambyczę (1477), Dambiczę (1470), Dęmbiczę ((1432).2

Obecna nazwa – Dębica, obowiązuje od 1912 roku, kiedy po długoletnich staraniach mieszkańców, odzyskała ona prawa miejskie, utracone w połowie 19. wieku. O zmianę nazwy postarały się ówczesne władze miejskie. Błędnie sądziły one, że obowiązująca pod zaborami nazwa Dembica została miastu narzucona przez zaborców. Tymczasem była to nazwa staropolska, obowiązująca także w I Rzeczpospolitej. Być może wpływ na to miał fakt, że w 19. wieku w urzędowych dokumentach po niemiecku najczęściej pojawiała się nazwa Dembica, a w ich tłumaczeniu na język polski często używano nazwy Dębica. Stąd mogło powstać mniemanie, że ta pierwsza jest obca, narzucona przez zaborcę. Prawda była inna, to Austriacy wprowadzili jako pierwsi pisownię Dębica, m.in. w oficjalnych schematyzmach Królestwa Galicji.

Jednak w 1912 roku postanowiono em zamienić na ę, co w założeniu miało nadać nazwie miasta bardziej polski charakter. I tak zostało do dzisiaj. Wedle Mariana Morawczyńskiego to była jednak dobra decyzja, bowiem grupa głosowa em jest niepolskiego pochodzenia, w odróżnieniu od starosłowiańskiego ę.3

.

Podział terytorialny

Tereny obecnej Dębicy przed powstaniem państwa polskiego były pograniczem państwa Wiślan. Od chwili nadania praw miejskich w 1358 roku, przez całe stulecia I Rzeczpospolitej, Dębica wchodziła w skład powiatu pilzneńskiego, ten zaś był częścią potężnego województwa sandomierskiego.

Powiat pilzneński opuszcza granice Rzeczpospolitej już po I rozbiorze Polski w roku 1772. Wszedł w skład cesarstwa austriackiego. Zaborca dokonał nowego podziału administracyjnego przejętych ziem. W Pilźnie powstał dystrykt (cyrkuł), zlikwidowano go 2 lata później, przenosząc siedzibę do Tarnowa. Znajdowały się w tym cyrkule Dębica, Pilzno i Ropczyce; w Schematyzmie Królestwa Galicji nie wyszczególniano wtedy magistratu w Dębicy, w odróżnieniu od pozostałych dwóch miast. Świadczy to o wciąż niższym w pierwszej połowie 19. wieku statusie Dębicy wobec nich.

W roku 1850 utworzono tzw. powiaty sądowe, siedziba jednego znalazła się w Pilźnie, drugiego w Dębicy, trzeciego w Brzostku, a czwartego w Zasowie.

Powstał też powiat polityczny pilzneński – patrz Powiat pilzneński 1850-1879; jego częścią była Dębica, choć nie miała wtedy statusu miasta, tylko tzw. miasteczka. Jedyne miasta tego powiatu to wtedy Pilzno i Brzostek.

W roku 1879 Dębicę przyłączono do powiatu w Ropczycach – patrz Powiat ropczycki 1879-1918. Pozostała w tym powiecie do końca ery zaborów.

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 Dębicę przyłączono do powiatu pilzneńskiego, od którego odłączony został Brzostek. Dębica jednak odgrywała coraz poważniejszą rolę, to tu lokowały się inwestycje, jak chociażby Państwowe Przetwórnie Mięsne. W 1931 roku powiat pilzneński został zlikwidowany; kilka wiosek z jego zachodniej części włączono do powiatu tarnowskiego, zdecydowana większość przyłączona została do powiatu ropczyckiego. Już wtedy trwały starania o przeniesienie stolicy powiatu z Ropczyc do Dębicy, co ostatecznie przesądzone zostało w latach 1934-1935. Potwierdziła to formalna zmiana w 1937 roku.

W okresie międzywojennym Dębica znajdowała się granicach województwa krakowskiego.

W czasie II wojny światowej Niemcy utworzyli duży powiat dębicki, w skład którego wchodziły także m.in. Mielec i Tarnobrzeg. Sam zaś powiat był częścią Dystryktu krakowskiego w Generalnym Gubernatorstwie.

W ramach podziemnego państwa polskiego, w strukturze organizacyjnej Armii Krajowej, obwód dębicki (obejmujący cały przedwojenny powiat), znalazł się w inspektoracie Rzeszów, w okręgu krakowskim.

Stan sprzed wojny zachowany został także w pierwszych latach Polski Ludowej, z jedną, ale zasadniczą zmianą – powiat dębicki przydzielono do województwa rzeszowskiego. Dopiero w 1954 roku duży powiat dębicki został podzielony na dwa mniejsze: ropczycki i dębicki.

W granicach ówczesnego powiatu dębickiego znajdowały się dwa miasta: Dębica i Pilzno oraz 20 gromad (w skład gromady wchodziło od 1 do 7 wiosek). Te gromady to:

  • Bobrowa, Nagoszyn, Straszęcin, Zasów, Żyraków (na terenie obecnej gminy Żyraków);
  • Brzeźnica, Gumniska, Latoszyn, Pustków, Pustynia, Zawada (na terenie obecnej gminy Dębica);
  • Czarna, Jastrząbka Stara (na terenie obecnej gminy Czarna);
  • Lipiny, Łęki Dolne, Łęki Górne, Machowa, Mokrzec, Strzegocice, Zwiernik (na terenie obecnej gminy Pilzno).

Powiat ten obejmował obszar 595 km kw., a zamieszkiwało go (dane z 1972 roku) 81,1 tys. mieszkańców, w tym w samej Dębicy 25 tys. mieszkańców.

Sytuacja zmieniła się w 1975 roku, gdy zlikwidowano powiaty. W ich miejsce powstały duże gminy, w tym miejskie. Zlikwidowano 17 dużych województw, utworzonych zostało 49 mniejszych. Dębica, ale także gminy Pilzno, Czarna, Żyraków i wiejska Dębica, znalazły się w granicach nowego województwa tarnowskiego. Z byłego województwa rzeszowskiego do tarnowskiego przyłączono też gminy: Radomyśl Wielki, Brzostek i Jodłowa.

W 1991 roku powstały tzw. rejony administracyjne, zalążek przyszłych powiatów, tyle że należące do administracji rządowej. W skład rejonu dębickiego weszły gminy: Dębica, Pilzno, Radomyśl Wielki, Brzostek, Jodłowa, Czarna, Żyraków i gmina wiejska Dębica; do dziś po ówczesnym rejonie pozostały w ramach tzw. podziałów specjalnych Sąd Rejonowy i Prokuratura Rejonowa.

Kolejne zmiany nastąpiły w 1999 roku. Zlikwidowano dotychczasowe województwa, w ich miejsce powstało 16 nowych. Rejon dębicki wszedł w skład województwa podkarpackiego, które objęło w zasadzie granice byłego województwa rzeszowskiego. Powstał II szczebel samorządu terytorialnego, co oznaczało przekształcenie rejonów w powiaty. Dębicki objął, jak przed 1975 rokiem, miasto Dębicę, gminę wiejską Dębica, miasto i gminę Pilzno, gminy Czarna i Żyraków. W jego granicach znalazły się też gmina Brzostek (od 2009 miasto) i gmina Jodłowa (przed 1975 rokiem znajdowały się one w powiecie jasielskim). W odróżnieniu od rejonu dębickiego (1991-1998) w skład powiatu dębickiego nie weszła gmina i miasto Radomyśl Wielki, którą przyłączono, jak przed 1975 rokiem, do powiatu mieleckiego.

Obecnie w powiecie dębickim mieszka ok. 136 tys. osób.

.

Rys historyczny

Nie jest znana dokładna data powstania osady, pierwsza wzmianka pochodzi z 12. wieku. Wiadomo, że należała wtedy do rodu Gryfitów, nadana im przez Leszka Czarnego.

W 1318 roku zbudowano nowy wtedy kościół. W połowie 14. wieku została siedzibą dekanatu leśnego, złożonego z 14 parafii, położonych w lasach Puszczy Sandomierskiej – patrz Dekanat dębicki.

W 1358 roku Kazimierz Wielki wydał zezwolenie Świętosławowi Gryficie na lokację miasta na prawie magdeburskim (niemieckim) – patrz Akt lokacyjny Dębicy.

Dopiero 14 lat później, 10 czerwca 1372 roku w Pilźnie, Świętosław nakazuje sołtysowi z Lipin, Mikołajowi, założenie miasta we wsi Dębica. W nagrodę został pierwszym wójtem Dębicy, otrzymując liczne dobra.

Gwałtowny rozwój miasta nastąpił po otrzymaniu w 1446 roku przywileju odbywania jarmarków i targów. Wójtem Dębicy był wtedy Jan z Podgrodzia (Gryfita), który urząd ów kupił od Piotra z Konar. Pod koniec tego stulecia Dębica przeżyła napad Tatarów, strawiły ją też dwa pożary.

W 16. wieku rozwój miasta hamuje podział między kilku właścicieli, mających często sprzeczne interesy. W połowie tego stulecia byli nimi Aleksy Trzecieski, który posiadał 28 domów i siedlisk oraz Jan Górski, mieszkający we dworze w rejonie obecnej ulicy Poddęby, władający 55 domami, jatkami mięsnymi, kramami i młynem.

W 1554 roku wybucha kolejny pożar, który oprócz zabudowań spalił kościół parafialny. Dzięki temu przystąpiono do budowy nowej świątyni pod wezwaniem św. Małgorzaty (obecny kościół św. Jadwigi i Małgorzaty). Trwała ona blisko sto lat, zakończono ją w roku 1650. Na tak długi okres robót wpływ miała reformacja, która zdobyła w mieście licznych zwolenników, m.in. miejscowego proboszcza.

Jednak główną przyczyną ślimaczenia się budowy były przede wszystkim swary właścicieli Dębicy, którzy mianowali nawet dwóch niezależnych od siebie proboszczów. Jeden z właścicieli, Piotr Górski ukradł z budowanej świątyni wszystkie srebra, które oddał dopiero na wyraźne żądanie samego króla Zygmunta Augusta.

W 1660 roku w mieście wybuchł wielki pożar, który zniszczył m.in. ratusz. Nigdy go nie odbudowano na rynku Starej Dębicy, nigdy nie powstał też na rynku Nowej Dębicy. Ta ostatnia powstała pod koniec 17. wieku – pierwsza wzmianka na temat istnienia dwóch Dębic pochodzi z roku 1691. Powstanie Nowego Miasta – taką nosiło ono nazwę – wiązało się nie tylko z rozwojem przestrzennym i gospodarczym, ale również z ożywieniem osadnictwa. Wtedy do miasta przybyli Żydzi, którzy od tego czasu byli ważną częścią społeczności Dębicy – patrz Historia Żydów Dębickich.

Nowa Dębica rozciągała się wokół obecnego rynku, gdzie istniał kościółek św. Barbary. Stare i nowe miasto miały oddzielnych burmistrzów, jednak nad nimi stał jeden wójt, który reprezentował miasto przed właścicielami.

Pod koniec 18. wieku Dębica, jako miasto prywatne, przeszła w ręce Radziwiłłów, na początku 19. wieku jej właścicielami stali się Raczyńscy, których główną siedzibą był zamek w Zawadzie. Ale ich posiadłości nazywano kluczem Dębica. Większość uprawnień właścicieli w stosunku do miasta stopniowo malała. Choć zredukowane przez zaborcę już na początku 19. wieku, ostatnie relikty poddańcze znikły dopiero w 20. wieku, po odzyskaniu niepodległości.

Już po pierwszym rozbiorze Polski miasto znalazło się w zaborze austriackim. Mieszczanie z Dębicy złożyli uroczystą przysięgę wierności cesarzowej Marii Teresie 29 grudnia 1773 roku.4

Jeszcze w 1831 Dębica wchodziła w skład dóbr Teresy Raczyńskiej, zarządcą był Józef Skibiński. Potem właścicielem dóbr została Anna Raczyńska (1833-1848), po niej Atanazy Raczyński (1848-1854). W połowie tego stulecia Raczyńscy pozostali właścicielami ziem, ale ostatnie elementy ich zwierzchności nad władzą cywilną zostały zlikwidowane; nadal mieli jednak wiele do powiedzenia przy obsadzie stanowiska proboszcza.

W kronikach zanotowano rok 1831 jako szczególnie zły dla miasta. Cały jego rejon opanowała epidemia cholery, podobno po jej ustąpieniu liczba ludności tak się zmniejszyła, że przestał być potrzebny kościół św. Barbary. Podupadł zupełnie i nigdy już nie został odbudowany. Cholera zebrała wtedy ofiary zarówno wśród ludności polskiej, jak i żydowskiej.

Region był centralnym miejscem rabacji galicyjskiej w 1846 roku. Bunt chłopów przeciw wyzyskowi, sprytnie podsycany przez zaborcę, szczególnie silny był w wioskach na południe od Dębicy, gdzie zamordowano m.in. Konstantego Słotwińskiego, właściciela Głobikowej. Ale nie ominął też północy; w samej Dębicy zamordowany został właściciel Przyborowia hr. Dominik Rey. 

W mieście rozwijała się raczej drobna wytwórczość rzemieślnicza, zmiany przyniósł początek drugiej połowy 19. wieku, głównie dzięki powstaniu linii kolejowej, która ominęła Pilzno, ale nie Dębicę – 15 października 1855 roku z Krakowa przyjechał pierwszy pociąg. Oficjalnego otwarcia stacji kolei żelaznej dokonano 25 lutego 1856 roku. Równie ważne było powstanie 30 lat później linii do Tarnobrzega, dzięki czemu miasto stało się siedzibą węzła kolejowego. Od tego momentu następuje powolny proces wzrostu jego znaczenia.

Innym ważnym wydarzeniem przed odzyskaniem niepodległości było utworzenie gimnazjum, z inicjatywy burmistrza Henryka Zaudarera, adwokata Sydona Friedberga i ks. Eugeniusza Wolskiego. Powstało w roku szkolnym 1900, od 1908 mieści się w obiekcie, w którym siedziba szkoły (dziś to I Liceum Ogólnokształcące), znajduje się do dziś.

Jeszcze przed I wojną światową, w 1912 roku, Dębica awansowała z grupy miasteczek do grupy miast.

Wojna oznaczała potężne zniszczenia. Rosjanie weszli do Dębicy 24 września 1914 roku. Austriacy odbili miasto 5 października 1914 roku. Ponownie zajęli je Rosjanie 9 listopada 1914 roku. Austriacy wrócili 8 maja 1915 roku. Mieszkańcom dała się we znaki obecność Rosjan, zwłaszcza za pierwszym razem, kiedy grabili, niszczyli, gwałcili i zabijali niepokornych. Gdy zbliżali się po raz drugi, większość ludzi opuściła miasto. Same walki obu armii sprawiły, że zostało ono doszczętnie zniszczone, w 1916 roku zostały tylko zgliszcza.

Po odzyskaniu niepodległości miasto rozwijało się powoli, jak dawniej dominował w nim handel i rzemiosło.

Istniało kilka małych fabryk, głównie ślusarskich, tartak, młyn parowy. Dopiero w 1926 roku rozpoczęła się budowa Państwowych Przetwórni Mięsnych, pierwszego zakładu przemysłowego w mieście. Przy nim powstała elektrownia, pracująca też wtedy na potrzeby miasta.

W 1932 roku zbudowano lotnisko turystyczne. Gwałtowny rozwój przyniosła jednak dopiero druga połowa lat 30-tych, dzięki decyzji o lokalizacji w Dębicy kilku fabryk w ramach Centralnego Okręgu Przemysłowego. Strategia zakładała powstanie kilkudziesięciu zakładów w widłach Wisły i Sanu, później obszar ten został znacznie rozszerzony. W latach 1936-1939 w ramach COP w rejonie dębickim zlokalizowano budowę czterech przedsiębiorstw, były to: Zakłady Chemiczne w Pustyni, Walcownia Metali w Pustyni, Fabryka Materiałów Wybuchowych Lignoza w Pustkowie i Fabryka Gum Jezdnych w Dębicy.

Efektem wzrostu znaczenia Dębicy w życiu gospodarczym, także napływu ludności, było w 1937 roku przeniesienie tu z Ropczyc siedziby powiatu.

W czasie wojny cały region stał się ważnym ośrodkiem ruchu partyzanckiego. Dwie najważniejsze akcje na terenie miasta to próby zamachu na żandarma Urbana dokonane w 1944 roku. Podczas pierwszej zginął Roman Banek (na rynku), podczas drugiej udało się zabić innego żandarma – Bąka, gdyż Urban wysiadł nieco wcześniej z dorożki, którą jechał z kompanem.

W odwecie za atak oddziałów partyzanckich na niemiecki pociąg w Czarnej, na nasypie w Dębicy Niemcy dokonali okrutnego mordu. W lutym 1944 roku stracili tam przez rozstrzelanie 53 więźniów, przywiezionych z Rzeszowa, Tarnowa i Krakowa.

W czasie wojny komenda dębickiego obwodu AK znajdowała się w Gumniskach – patrz Armia Krajowa.

Po wyzwoleniu następował powolny rozwój miasta, czego efektem jest jego dzisiejsza pozycja na mapie gospodarczej i kulturalnej regionu. Dominowały zakłady COP-owskie, choć tylko Firma Oponiarska, znana po wojnie jako Zakłady Przemysłu Gumowego Degum, a potem Stomil, zachowała pierwotny profil produkcji.

Zakłady Chemiczne (keru) przekształcono w 1955 roku w Fabrykę Farb i Lakierów Polifarb (obecnie Tikkurila), Walcownię Metali najpierw w Wytwórnię Sprzętu Komunikacyjnego, a potem Chłodniczego (WUCh), zaś Fabrykę Materiałów Wybuchowych Lignoza w Pustkowie w Zakłady Tworzyw Sztucznych Erg (obecny LERG).

To rozwój tych firm sprawił, że Dębica znalazła się w czołówce miast województwa rzeszowskiego. Znaczenie to wzrosło jeszcze w latach 70-tych i 80-tych 20. wieku, gdy szybko rozwijać zaczęło się Przedsiębiorstwo Przemysłu Chłodniczego, po 1978 roku znane jako Kombinat Rolno-Przemysłowy Igloopol. Powstały nie tylko nowe zakłady produkcyjne tego koncernu, ale też duże osiedle mieszkaniowe w północnej części miasta.

.

Ludność i terytorium

Pierwotny obszar Dębicy obejmował teren obecnego Placu Gryfitów. Do końca 18. wieku był to centralny punkt miasta – Rynek. Tam znajdował się spalony w 17. wieku ratusz, tam powstał pierwszy drewniany kościół, tam na jego zgliszczach zbudowano obecny kościół św. Jadwigi.

Obecny Rynek powstał w efekcie pierwszej znanej rozbudowy miasta i poszerzenia jego granic, właśnie na zachód od Starego Miasta. Powstało wtedy Nowe Miasto, znane też jako Nowa Dębica. Wszystko na zachód od potoku Kawęckiego zwano wtedy Kawęczynem Dębickim. Gdy już po odzyskaniu niepodległości budowano obecne Zakłady Mięsne, pierwotnie powstawały one właśnie w Kawęczynie.

Zmieniło się to, gdy 15 lutego 1927 roku Rada Ministrów wydała rozporządzenie o powiększeniu granic Dębicy. Do miasta zostały przyłączone trzy niezależne dotąd gminy, Gawrzyłowa, Kawęczyn Dębicki i Wolica. Miasto powiększyło się z 609 do 2987 ha, ale oczywiście nowe tereny miejskie były głównie obszarem rolniczym, zdecydowanie rzadziej zaludnionym niż centrum. Sama liczba ludności zwiększyła się z ok. 5,5 tys. do ok. 9 tys. mieszkańców. Było to drugie po powstaniu Nowej Dębicy znaczne poszerzenie granic miasta. Nie udało się wówczas przyłączyć do Dębicy Straszęcina, Kawęczyna i Pustyni, mimo wniosku władz miasta. Opór mieszkańców tych gmin był zbyt silny i rząd nie zgodził się na to, by granice Dębicy przesunięte zostały na północ od Wisłoki.

Po wojnie z biegiem lat, rozwojem firm i wzrostem liczby mieszkańców, powstawały nowe osiedla. Pierwsze bloki zbudowano na os. Matejki, które powstało w latach 50-tych 20. wieku.

Potężne zmiany przyniósł rozwój kombinatu Igloopol. Powstały nie tylko nowe obiekty przemysłowe, ale też osiedle Słoneczne. W latach 70- i 80-tych zabudowana została północna część miasta. W tym czasie zaczęły też rozbudowywać się osiedla domów jednorodzinnych: Kępa, Wolica, Budzisz, w efekcie strefa zurbanizowana przesunęła się także na południowe tereny, zwłaszcza po oddaniu obwodnicy Dębicy w latach 70-tych.

Kolejne poszerzenie granic miasta miało miejsce 1 marca 1977 roku, kosztem gminy Dębica, od której odłączone zostały zakłady przemysłowe i okalające je tereny: PBR-ol w Latoszynie, WUCh i Zakład Farb w Pustyni.

Ostatnią zmianą było przyłączenie w 2006 roku niewielkiego fragmentu Latoszyna. Podobnie jak w 1927 roku rząd nie zgodził się na większe poszerzenie granic miasta, m.in. o fragmenty Nagawczyny, Pustyni, Straszęcina, Zawierzbie i przysiółek Błyszczówka.

Przez wieki w Dębicy mieszkało kilkuset mieszkańców. Z rejestru świętopietrza wiadomo, że w 1340 roku, a więc przed nadaniem Dębicy praw miejskich magdeburskich, w parafii Dębica mieszkało 585 osób. Nie wiadomo, ile przypadało na samą osadę, prawdopodobnie nie więcej niż sto osób.

Kolejne dane pochodzą z 1536 domu; wtedy w Dębicy istniało 86 domów, a przyjmując, że w każdym mieszkało średnio 6 osób, liczbę ludności historycy szacują na ok. 500.

Po potopie szwedzkim i innych kataklizmach pod koniec 17. stulecia w mieście mieszkało ok. 150 osób. Powolna odbudowa, a zwłaszcza osadnictwo ludności żydowskiej sprawiły, że dębiczan zaczęło powoli przybywać; w 1764 roku samych Żydów mieszkało w nim ponad 500, a że ludność polska miała wtedy przewagę, liczba mieszkańców przekroczyła granicę tysiąca osób.

Liczba mieszkańców w kolejnych latach, kolejno: rok, mieszkańców, katolików, izraelitów:
1876 – 2.600, w tym: 450 katolików, 2.150 izraelitów;
1882 – 3.256, w tym: 841 katolików, 2.415 izraelitów;
1892 – 3.548, w tym: 1.395 katolików, 2.153 izraelitów;
1908 – 4.800, w tym: 2.540 katolików, 2.260 izraelitów;
1910 – 6.974, w tym: 3.974 katolików, 3.000 izraelitów.

Liczba ludności w kolejnych latach:
1914 – 3.842
1921 – 3.922
1931 – 9.276
1938 – 13.500

Liczba ludności według spisu z początku 1934 r., po przyłączeniu Kawęczyna, Gawrzyłowej i Wolicy:
Dębica – 9.733, w tym: 7.834 katolicy, 1.899 izraelici, w tym:
miasto – 5.879: katolicy 4.290, izraelici1 589;
Kawęczyn – 2.199: katolicy 1.927, izraelici 272;
Gawrzyłowa – 1.214: katolicy 1.196, izraelici 18;
Wolica – 441: katolicy 421, izraelici 20.

Liczba ludności w okresie powojennym:
1962 – 17.000
1997 – 48.769
1998 – 48.856
2012 – 46.946

Na początku obecnego stulecia liczba mieszkańców zaczęła maleć. W 2002 roku w księgach meldunkowych zanotowano zaledwie 390 nowych mieszkańców miasta, więcej jednak było tych, którzy z Dębicy wyjechali. I ta tendencja utrzymuje się do dziś. W efekcie liczba dębiczan zmalała z blisko 49 tys. do obecnych nieco ponad 42 tys. mieszkańców.

.

Położenie komunikacyjne

Dębica stanowi ważny węzeł komunikacyjny, zarówno drogowy, jak też kolejowy. Posiada dwa zjazdy z autostrady: Dębica – Zachód i Dębica – Wschód, przez miasto biegnie także krajowa droga nr 94 (dawna czwórka). Położona jest na trasie kolejowej Kraków – Medyka, odchodzi stąd także linia do Mielca i Tarnobrzega.

Odległości (w kilometrach) do wybranych miejscowości

EUROPA: Ateny 1855, Barcelona 2371, Berlin 717, Bratysława 474, Bruksela 1420, Budapeszt 448, Kijów 745, Kopenhaga 1146, Lizbona 3392, Lwów 205, Madryt 2921, Monaco 1700, Moskwa 1420, Paryż 1659, Praga 595, Rzym 1681, Sankt Petersburg 1491, Sofia 1152, Wenecja 1150, Wiedeń 549, Wilno 735;

POLSKA – stolice województw: Białystok 463, Bydgoszcz 541, Gdańsk 641, Katowice 199, Kielce 128, Kraków 119, Lublin 198, Łódź 277, Olsztyn 497, Opole 308, Poznań 493, Rzeszów 46, Szczecin 731, Warszawa 293, Wrocław 389, Zielona Góra 569;

POLSKA – inne miejscowości: Częstochowa 228, Gniezno 478, Łeba 743, Międzyzdroje 804, Sandomierz 88, Suwałki 562, Toruń 443, Zamość 189, Hel 729, Kołobrzeg 763;

MAŁOPOLSKA: Bochnia 77, Krynica 119, Nowy Sącz 103, Piwniczna 128, Szczawnica 154, Tarnów 36, Tuchów 43, Zakopane 192;

PODKARPACIE: Iwonicz Zdrój 77, Jarosław 97, Jasło 45, Kolbuszowa 41, Krosno 63, Lesko 114, Leżajsk 91, Łańcut 63, Mielec 32, Przemyśl 129, Ropczyce 15, Sanok 99, Sędziszów 22, Stalowa Wola 99, Strzyżów 45, Tarnobrzeg 73, Ustrzyki Górne 184, Wielopole Skrzyńskie 24;

POWIAT DĘBICKI: Brzostek 26, Czarna 15, Jodłowa 28, Pilzno 12, Pustków Osiedle 14, Żyraków 6.

.

Zabytki

Dębica doszczętnie zniszczona została podczas I wojny światowej. Tylko zgliszcza zostały też po walkach oddziałów radzieckich z Niemcami w sierpniu 1944 roku. Dlatego w mieście nie ma wielu zabytków, z tych najcenniejszych zachowały się jedynie kościół św. Jadwigi i Małgorzaty, Synagoga Nowomiejska, dwór Płockich na Wolicy, kościół Sióstr Służebniczek, Figura Matki Bożej na Placu Gryfitów.

.

Miasta partnerskie

  • Puurs (Belgia)
  • Muro (Hiszpania)
  • Kapuvar (Węgry)
  • Svistov (Bułgaria)
  • Obzor (Bułgaria)
  • Carei (Rumunia)

.

Instytucje kultury

  • Muzeum Regionalne (ul. Ratuszowa)
  • Miejski Ośrodek Kultury (ul. Sportowa)
  • Galeria Miejskiego Ośrodka Kultury (ul. Akademicka)
  • Dom Kultury Mors (ul. Sportowa)
  • Dom Kultury Śnieżka (ul. Bojanowskiego)
  • Dom Kultury Radość (ul. Lisa)
  • Kino Śnieżka (ul. Bojanowskiego)
  • Kino Radość (ul. Lisa)
  • Miejska i Powiatowa Biblioteka Publiczna (ul. Akademicka)
  • Biblioteka Pedagogiczna (ul. Cmentarna)

.

Religia

Parafie katolickie:

  • Św. Jadwigi,
  • Matki Bożej Anielskiej,
  • Miłosierdzia Bożego,
  • Najświętszego Serca Pana Jezusa,
  • Świętego Krzyża i MB Bolesnej – patrz odpowiednie hasła.

Dom Generalny Sióstr Służebniczek Dębickich (ul. Bojanowskiego 8/10).

Inne religie:

  • Kaplica Zboru Kościoła Zielonoświątkowego Betel (ul. Bojanowskiego)
  • Sala Królestwa Świadków Jehowy (ul. Jana Pawła II).

.

Kluby sportowe

  • Klub Sportowy Wisłoka (piłka nożna, zapasy, koszykówka, siatkówka, brydż),
  • Ludowy Klub Sportowy Igloopol (piłka nożna)
  • 4Fight Team (kick boxing/K1)
  • Automobilklub Stomil
  • Bike Brothers (kolarstwo górskie)
  • BJJ Gryf Dębica (brazylijskie jiu jitsu)
  • Dębicka Akademia Karate Tradycyjnego
  • Dębicki Klub Kyokushin Karate
  • Dębickie Bractwo Kulkowe
  • Fight Sports (brazylijskie jiu jitsu)
  • Greinplast (brydż)
  • Klub Biegacza Maratończyk
  • Klub Hokejowy Dębica
  • Miejski Klub Szachowy Gryf
  • MKS DAP (piłka nożna)
  • MUKLA Dębica – Międzyszkolny Uczniowski Klub Lekkiej Atletyki
  • Pino (bilard)
  • MKS Sokół (piłka nożna)
  • OCR Team (biegi przeszkodowe)
  • Thai Gym (muay thai)
  • UKS Feniks (pływanie)
  • UKS Gryf (pływanie)
  • UKS Kępa (siatkówka, tenis stołowy, judo)
  • UKS Mors (łyżwiarstwo figurowe)
  • UKS Morsy (boks)

.

Edukacja

Szkoły średnie

  • I Liceum Ogólnokształcące im. Króla Władysława Jagiełły
  • II Liceum Ogólnokształcące im. ks. Jana Twardowskiego,
  • Zespół Szkół Zawodowych nr 1 im. Jana Pawła II,
  • Zespół Szkół nr 2 im. Eugeniusza Kwiatkowskiego,
  • Zespół Szkół Zawodowych nr 4 im. Mikołaja Kopernika,
  • Zespół Szkół Ekonomicznych im. Janusza Korczaka,
  • Centrum Kształcenia Zawodowego nr 1.

.

Szkoły podstawowe

  • Szkoła Podstawowa nr 2 im. Królowej Jadwigi
  • Szkoła Podstawowa nr 3 im. gen. Tadeusza Bora-Komorowskiego
  • Szkoła Podstawowa nr 4
  • Szkoła Podstawowa nr 5 im. Edmunda Bojanowskiego
  • Szkoła Podstawowa nr 6
  • Szkoła Podstawowa nr 8 im. Jana Pawła II
  • Szkoła Podstawowa nr 9 im. Dębickich Saperów
  • Szkoła Podstawowa nr 10
  • Szkoła Podstawowa nr 11 im. 5. Pułku Strzelców Konnych Armii Krajowej
  • Szkoła Podstawowa nr 12 im. Armii Krajowej

.

Szkolnictwo niepubliczne

  • Niepubliczna Szkoła Podstawowa Weldon School

.

Szkolnictwo artystyczne

  • Zespół Państwowych Szkół Muzycznych im. Krzysztofa Pendereckiego (PSM i stopnia, PSM Ii stopnia)

Szkolnictwo specjalne

  • Zespół Szkół Specjalnych
  • Przedszkole Radość im. ks. Stanisława Fiołka

.

Żłobki i przedszkola publiczne

  • Przedszkole Miejskie nr 1, ul. Szkotnia
  • Przedszkole Miejskie nr 2, ul. Konarskiego
  • Przedszkole Miejskie nr 4, ul. Strumskiego
  • Przedszkole Miejskie nr 5, ul. Łysogórska
  • Przedszkole Miejskie nr 6, ul. Matejki
  • Przedszkole Miejskie nr 7, ul. Kochanowskiego
  • Przedszkole Miejskie nr 8, ul. Szkolna
  • Przedszkole Miejskie nr 9, ul. Sienkiewicza
  • Przedszkole Miejskie nr 10, ul. Kołłątaja
  • Przedszkole Miejskie nr 11, ul. 3 Maja
  • Przedszkole Miejskie nr 12, ul. Cmentarna
  • Żłobek Miejski w Dębicy ul. Sienkiewicza, Filia nr 1 ul. Szkolna, Filia nr 2 ul. Kołłątaja

.

Żłobki i przedszkola publiczne niepubliczne

  • Kolorowe Przedszkole, ul. Skowronków
  • Niepubliczne Przedszkole Językowe Happy Kids, ul. Marszałka
  • Niepubliczne Przedszkole Ukryty Dar, ul. Strażacka
  • Niepubliczne Przedszkole Weldon Kids, ul. Ratuszowa 9
  • Ochronka Zgromadzenia Sióstr Służebniczek BDNP – Publiczne Przedszkole Integracyjne, ul. Krakowska
  • Przedszkole Artystyczne Baltima Montessori, ul. Przemysłowa
  • Przedszkole Pałacyk Malucha, ul. Profesora Gawrysia 12
  • Przedszkole Terapeutyczne im. Ks. Stanisława Fiołka przy Stowarzyszeniu Rodziców i Osób Niepełnosprawnych Radość, ul. Parkowa
  • Kolorowy Żłobek, ul. Skowronków
  • Żłobek Maluszkowo, ul. Paderewskiego
  • Żłobek Misie Tulisie, ul. Mickiewicza
  • Żłobek Pałacyk Malucha, ul. Gawrysia

.

Jak budowana była Dębica

Wypisy z przeszłości dalszej i bliższej

Budowa Dębicy rozpoczęła się ok. 6000 lat p.n.e., kiedy na tych terenach zaczęli osiedlać się rolnicy z południa. Przyszli doliną Wisłoki i osiedlali się wzdłuż jej brzegów.

Jak wyjaśniał podczas wykładu w Muzeum Regionalnym prof. Sylwester Czopek, dziekan Wydziału Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego, wcześniej ziemie te zamieszkiwały ludy żyjące z myślistwa, wędrowne, które nie budowały stałych siedlisk. Zmieniło się to dopiero, gdy wspomniane ludy zaczęły prowadzić osiadły tryb życia. Budowane były długie, nawet kilkudziesięciometrowe, drewniane domostwa. Co prawda nie odnaleziono ich w rejonie Dębicy, ale prof. Czopek jest pewien, że gdyby przeprowadzone zostały dokładne badania, takie osady zostałyby odkryte.

Prawdopodobnie od tego czasu mamy do czynienia ze stałym osadnictwem w rejonie Pilzna i Dębicy, gdzie krzyżowały się szlaki komunikacyjne z południa na północ i z zachodu na wschód. Potwierdzają to znaleziska z młodszej epoki kamienia; w okolicach Dębicy m.in. siekiery i topory z krzemienia.

Był dekanat, więc był kościół

Trudno powiedzieć, jak wyglądała zabudowa Dębicy w kolejnych wiekach. Pierwsze informacje, na podstawie których można wysnuwać jakieś wnioski, pochodzą z końca 13. wieku. Istniał wtedy tzw. dekanat leśny, a więc musiał znajdować się kościół. Siedzibą tego dekanatu Dębica nie stała się z dnia na dzień, więc parafia i świątynia musiały znajdować się tu wiele dziesiątków lat wcześniej. Wszystko wskazuje na to, że ówczesny kościół zlokalizowany był w miejscu, gdzie dziś znajduje się ten pod wezwaniem św. Jadwigi i Małgorzaty. A obecny Plac Gryfitów był średniowiecznym rynkiem, od którego rozpoczęła się dalsza rozbudowa miasta.

Dębica stara i nowa

I kościół, i domostwa mieszczan były wtedy drewniane, nic więc dziwnego, że wskutek pożarów, także wznieconych przez najazdy obcych wojsk, dość często miasto zamieniało się w zgliszcza. Tak było m.in. w 1554 roku, gdy spłonął ówczesny drewniany kościół św. Małgorzaty. Wtedy przystąpiono do budowy nowej świątyni, obecnego kościoła św. Jadwigi i Małgorzaty, która trwała od 1558 do 1650 roku. Był niewielki, obejmował obecną nawę główną. Dopiero po pożarze w 19 wieku dobudowane zostało prezbiterium i przedsionek, zaś w 1900 roku wieża zegarowa. Jest to najstarszy i jedyny zachowany do tej pory budynek w Dębicy z tego okresu. Co prawda Andrzej Niwiński niemal w tym samym czasie zbudował nieopodal Nowego Rynku drewniany kościół św. Barbary, ale przetrwał on tylko do początków 19. wieku, kiedy ze względu na fatalny stan został rozebrany.

Nieco młodsza, ale już pochodząca z początków 18. wieku jest synagoga, która niedługo po wybudowaniu została spalona i częściowo zniszczona. Odbudowano ją dopiero po sześćdziesięciu latach. Wzniesienie bożnicy związane było z osadnictwem Żydów, którzy dostali pozwolenie na zakładanie domostw w zachodniej części miasta. Tak wytyczony został i powstał obecny rynek, wtedy zwany nowym. Ta część Dębicy też nazwana został nową, w odróżnieniu od historycznej Starej Dębicy.

Aż do połowy 19. wieku większość zabudowań w całym mieście była drewniana. Jednym z pierwszych murowanych obiektów użyteczności publicznej była stacja kolejowa, zbudowana po uruchomieniu linii z Krakowa do Dębicy. Jej budowa rozpoczęła się w 1863 roku; niestety budynek ten został zabudowany betonowymi płytami w latach 60. 20 wieku i dzisiaj w niczym nie przypomina zabytkowego dworca.

Pierwszy był most żelazny

Jeszcze zanim przyjechał do miasta pierwszy pociąg, zbudowany został pierwszy w Dębicy most na Wisłoce, tzw. żelazny. Drogowy most na tej rzece istniał już wcześniej, ale koło Pilzna; zresztą aż do początku 19. wieku przez dębickie potoki Kawęcki i Gawrzyłowski przejeżdżało się brodem. Dopiero władze austriackie zbudowały na nich pierwsze przeprawy. Podobne było z pokonywaniem Wisłoki na drodze z Dębicy do Żyrakowa, którą przejeżdżać trzeba było brodem aż do 1918 roku, kiedy zbudowany został pierwszy w tym miejscu drewniany most. Został on doszczętnie zniszczony w czasie powodzi w 1933 roku i choć rok później odbudowano go w nieco innym miejscu, na betonowych podporach zbudowanych jeszcze przez Austriaków, ale znowu z drewna. Spalony został w 1939 roku, po II wojnie znów odbudowany z drewna. Obecny żelbetonowy powstał dopiero w latach 50-tych 20. wieku.

Wokół rynków: starego i nowego

Pod koniec 18. wieku zbudowany został przy Placu Grafitów tzw. Pałac Raczyńskich, w którym znajdowała się administracja klucza Dębica, ale też przebywali tu właściciele majątku podczas wizyt w mieście. Od 1857 roku aż do lat 90-tych 20. wieku znajdowały się tu sąd i prokuratura. Wielokrotnie rozbudowywany i przebudowywany nie jest dziś cennym zabytkiem. Podobnie jak oddany do użytku w 1900 roku obiekt obecnego Gimnazjum nr 1, położony także przy Placu Grafitów.

Dopiero w drugiej połowie 19. wieku w Dębicy zaczęto budować murowane kamienice, głównie wokół Nowego Rynku i w jego okolicach. Nie zachowały się do dzisiaj, zniszczone doszczętnie najpierw w czasie I, potem w czasie II wojny światowej.

Najstarsze zachowane budowle w tym miejscu to secesyjny budynek Rolnika oraz kamienica przy ulicy Rzeszowskiej naprzeciw Baru Syrenka.

Gimnazjum, budynek Sokoła, willa Wilusza

Na początku 20. wieku zbudowanych zostało kilka budynków użyteczności publicznej, które zachowały się do dzisiaj. Był to zresztą czas dość sporej rozbudowy miasta, związanej z powstaniem kilku sporych manufaktur. Najbardziej znanym budynkiem z tego okresu jest gmach gimnazjum (obecnego I LO), oddany użytku w 1907 roku. Jest dziełem znanego galicyjskiego architekta Teodora Talowskiego.

Wcześniej, pod koniec 19. wieku, zbudowana została obecna Willa Wiluszówka, nosząca tę nazwę od nazwiska pierwszego właściciela, notariusza Kazimierza Wilusza.

Szkoły i fabryki dwudziestolecia

Przez wiele lat po I wojnie światowej reprezentacyjnym budynkiem w Dębicy był ustawiony w środku rynku, jeszcze w 1916 roku, drewniany barak. Istniały w nim sklepy, które nie mogły funkcjonować w zniszczonych doszczętnie kamienicach. I choć te systematycznie były odbudowywane, barak, zwany austriacką trumną, przetrwał do roku 1935.

Dębica w tym czasie rozbudowywała się zarówno w stronę zachodnią, jak i kierunku Błoń. Przy obecnej ulicy Bojanowskiego powstało osiedle willowe, podobnie przy ulicy Słowackiego; zachowało się do dzisiaj kilka domów z tego okresu.

Do budynków użyteczności publicznej, które w okresie międzywojennym zbudowano w mieście należą m.in.: kościół Matki Bożej Anielskiej (1932), ówczesny budynek Domu Generalnego Sióstr Służebniczek Dębickich przy ul. Krakowskiej (1932), budynki byłej Szkoły Podstawowej nr 1 i Zespołu Szkół Ekonomicznych (po 1926 roku), a także pod koniec tego okresu główna część Zespołu Szkół Zasadniczych nr 1 przy ul. Rzeszowskiej.

W 1927 roku zbudowano obiekty Państwowych Przetwórni Mięsnych, z charakterystyczną wieżą przy ul. Fabrycznej. Przez dekadę był to największy zakład w mieście. Do czasu, gdy w latach 1937-1939 nie zostały wybudowane: fabryka opon, fabryka chemiczna (obecnie farb i lakierów), walcownia metali (obecny WUCH). Powstały obiekty, np. tzw. hala 0100 ówczesnego Stomilu, w których produkcja trwa do dzisiaj i bez których trudno wyobrazić sobie istnienie tych firm. Podobnie jak trudno wyobrazić sobie powojenny rozwój miasta bez zakładów, powstałych w ramach Centralnego Okręgu Przemysłowego.

Zakładowe osiedla i nie tylko

Pierwszym widocznym śladem rozbudowy miasta przez zakłady przemysłowe było powstanie staraniem Degumu osiedla mieszkaniowego przy ulicy Matejki; bloki wznoszono tu od końca lat 40-tych. Później Stomil zbudował osiedla Chemik i Łysogórska (w latach 60-tych) oraz Fredry i Szkotnia (w latach 80-tych).

Z kolei Wytwórnia Urządzeń Chłodniczych już w latach 60. zbudowała bloki na Osiedlu Metalowiec.

Zupełnie osobnym rozdziałem jest budowa Osiedla Igloopol na tzw. Zatorzu; pierwszy blok oddano tam do użytku 1982 roku. Obok niego powstały obiekty sportowe, Hotel Gold (dawny Igloopol), Dom Kultury Mors oraz kościół Krzyża Świętego.

Obiekty tzw. nadbudowy wznosił również zakład oponiarski, m.in. stadion Wisłoki (1958) i Zakładowy Dom Kultury (1961).

Kościoły, szkoły, lodowisko

Inne osiedla mieszkaniowe budowała Spółdzielnia Mieszkaniowa, niegdyś zwana Lokator. Powstały w kolejnych latach:

  • Tuwima (1975-1987), w tym przychodnia lekarska i przedszkole;
  • Rzeszowska Południe (1972-1982) wraz z pawilonem handlowym (blaszakiem), przedszkolem i żłobkiem;
  • Pana Tadeusza (1982-1987).

Obok nich powstawały także osiedla domów jednorodzinnych, np. Tysiąclecia, gdzie pierwszy dom zbudowano pod koniec lat 50., Budzisz – rozbudowane w latach 90., Kępa – rozbudowa rozpoczęła się w 1978 roku, Wolica II – od roku 1972, Wolica III – po 1985 roku.

W okresie powojennym zbudowano m.in.

  • Szkołę Podstawową nr 3 (1957),
  • Miejskie Gimnazjum nr 2 (1968; wtedy Szkoła Podstawowa nr 6),
  • Szkołę Muzyczną (1974),
  • Szpital Powiatowy (1975),
  • Dom Pomocy Społecznej na Wolicy (1980),
  • Szkołę Podstawową nr 9 (1982),
  • hotel Lipsk (1982 – po remoncie w 2006 r. znajduje się nim siedziba Starostwa Powiatowego),
  • most na Wisłoce na drodze do Straszęcina (1987),
  • kościół Miłosierdzia Bożego (1987),
  • Zespół Szkół nr 2 (1990),
  • kościół Najświętszego Serca Jezusowego (1991),
  • wiadukt przy ulicy Kościuszki (1996),
  • lodowisko kryte (1996),
  • kościół Ducha św. (1996),
  • krytą pływalnię (1998),
  • Urząd Skarbowy (2002),
  • Hotel Lord (2004),
  • pomnik Jana Pawła II (2006 – wraz z przebudową Placu Solidarności).

.

A w koszarach – Ratusz

Osobnym rozdziałem są dębickie koszary, które Austriacy zbudowali w połowie 19. wieku. Kilka istniejących do dzisiaj budynków oddano w latach 90. wieku, w jednym z nich znajduje się Ratusz, który powstał po dobudowaniu do jednego z obiektów dwóch nowych skrzydeł i wieży zegarowej. Budynek ten oddany został do użytku w 2006 roku za kadencji burmistrza Edwarda Brzostowskiego.

W innych historycznych obiektach pokoszarowych znajdują się m.in. Muzeum Regionalne, Galeria Sztuki MOK, Miejska i Powiatowa Biblioteka Publiczna, restauracja Dworek.

Ryszard Pajura

1 Dębica, pochodzenie nazwy i pisownia, Echo Załogi nr 3/1983, str. 1
2 Jeszcze o nazwie Dębica i innych przy okazji: Echo Załogi nr 5/1983, str. 4
3 Tamże
4 Nathan Michael Gelber: Historia Żydów w Dębicy, w: Księga Dębicy, www.sztetl.pl; tłumaczenie: Ireneusz Socha.
5 Na podstawie: Skorowidz przemysłowo-handlowy Królestwa Galicji 1913, Lwów 1913.

Podobne hasła

adsense

Zgłoś nowe hasło

Imię *
Adres e-mail *
Zgłaszane hasło
Opis hasła